ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΠΛΑΤΑΝΟΥ
Ο ΕΝΟΡΙΑΚΟΣ ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΟΥ
Η ΑΠΑΡΧΗ
Θα έλεγε κανείς, πως ο Πλάτανος ταυτίζεται με τον Άγιο Ανδρέα. Σε οποιοδήποτε ταξίδι μνήμης κοντινό ή μακρινό, θα περάσεις και θα σταθείς στο γέρικο κορμί – πρώτη ρίζα από τον πρώτο πλάτανο – που σαν κιβωτός φυλάγει και συντηρεί χαρές και λύπες, μυριάδες φωνές και πρόσωπα, πλούσια αποθέματα νοσταλγικών αναμνήσεων μέσα στη μυρουδιά του λιβανιού. Θρησκευτική παράδοση θέλει τον Άγιο Ανδρέα να προτιμά ως τόπο κατοικίας και λατρείας τον Πλάτανο. Πριν ακόμη οι Ανωποταμίτες και Κατωποταμίτες μετοικίσουν και εγκατασταθούν στις σημερινές τους εστίες, εκκλησιάζονται από κοινού σε μικρό ξωκλήσι, τον Άγιο Ανδρέα, στα όρια του Καλαμιά, στο μονοπάτι που τους οδηγεί στις Ποταμιές.
Όταν πια αποφασίζουν να εγκατασταθούν μόνιμα και να δημιουργήσουν τον πρώτο ευρύτερο και χωριστό οικισμό, προκύπτει και η ανάγκη χωριστών ενοριών.
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Δύο εικόνες όλες κι όλες θα μοιραστούν για να δώσουν την ονομασία στους νέους ναούς: η Υπαπαντή του Χριστού και ο άγιος Ανδρέας. Οι κάτοικοι όμως δεν συμφωνούν ως προς την προτίμηση. Τότε, ο γεροντότερος δίνει τη λύση: - Γιατί αμαρτάνετε με το να λέτε, θέλουμε τον Άγιο Αντρέα και όχι την Παπαντή; Γιατί πάλι να χολοσκάτε τις εικόνες, θα μας βρει συμφορά! Γονατίστε να προσευχηθούμε, να ρίξουμε κλήρο και όπου θέλουν να πάνε. Έτσι κι έγινε. Ο άγιος Αντρέας στον Πλάτανο και η Υπαπαντή στον Καλαμιά, όπου και οι φερώνυμοι ενοριακοί ναοί. Από τότε, σκέπουν και προστατεύουν τα χωριά τους.
ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Είναι ορθογώνιο κτίσμα ρυθμού βασιλικής, μονόκλιτος με γυναικωνίτη και σταυροειδή σκεπή. Εγχάρακτη γραφή φέρει κτητορική χρονολογία 1836. Χρονικά συμπίπτει με τη δημιουργία του πρώτου και εξελισσόμενου ευρύτερου οικισμού των πρώτων κατοίκων από την Ποταμιά.
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ & ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Οι εσωτερικές διαστάσεις είναι 1,3Χ6,9Χ4,5 μ. Το ιερό Βήμα, 6,9Χ2,1Χ4,5 μ. τρίκογχο.
Στο εσωτερικό του ναού: Με την είσοδό σου, σε πιάνει φόβος κατανυκτικός, θρησκευτικός. Όλα τα βαθουλωτά μάτια των αγίων, καρφώνονται πάνω σου. Τα στοχαστικά ασκητικά τους πρόσωπα είναι σεβάσμια αφού πάνω τους είναι τυπωμένα το γήρας και η αγιοσύνη. Οι στάσεις τους εκπέμπουν πνευματική δύναμη και απλότητα. Τα ρούχα τους, άμφια με ιερατικά κεντίδια, σε άλλους ευρύχωρα που ο αγέρας τ’ ανεμίζει και σε άλλους τυλιγμένα στα κορμιά τους. Τα μήλα του προσώπου δυνατά, οι μύτες γερές, τα μέτωπα αυλακωμένα, τα σαγόνια κρύβονται από τις λογιών - λογιών γενειάδες. Το ξύλινο ταβάνι με τον Παντοκράτορα και τα σκόρπια αστεροειδή – σταυροειδή στολίδια, δείχνουν την εκκλησία πιο παλιά, όλο μυστήριο, σαν τον ουρανό.
Στο ιερό και άγιο Βήμα: Ευρύχωρο με τις δύο χιβάδες – Προθέσεις, αριστερά και δεξιά. Αγιογραφίες δεν υπάρχουν. Στο κέντρο δεσπόζει η Αγία Τράπεζα ξύλινη σαν εικονοστάσι, το κιβώριο. Μικρογραφία της υπάρχει στον Άγιο Τρύφωνα Ποταμιάς. Διατηρήθηκε μέχρι το έτος 1989.
Το τέμπλο και οι εικόνες του: Το τέμπλο χωρίζει τον κυρίως ναό από το άγιο Βήμα. Του αγίου Ανδρέα είναι βυζαντινό, χαμηλότερο της οροφής, στρωτό, με ξύλινη βασική δομή. Εξωτερικά έχει πρόσθετες γύψινες διακοσμήσεις, αρκετά περίτεχνες, σε μόνιμη αρμονία με το λιτό και κατανυκτικό περιβάλλον του ναού. Κανονικά, θα προηγήθηκε των εικόνων που φέρουν χρονολογία μέχρι το έτος 1884. Ποια είναι η αρχική χρωματική του φυσιογνωμία, μας είναι άγνωστη. Από τη βάση του, αρχίζει και διαμορφώνεται ένα είδος μικρής κιονοστοιχίας, τους στύλους, μια σειρά από οκτώ κολονάκια που χωρίζουν τον κάμπο του σε επτά ευδιάκριτα μέρη που ενώνονται στον συνεχή και επιμήκη κοσμήτη. Ανάμεσα στα πρώτα κολονάκια, είναι τοποθετημένα τα τέσσερα θωράκια – επίπεδες επιφάνειες ενός τ. μ. περίπου – που φέρουν ισάριθμες παραστάσεις ωοειδείς από λαμαρίνα. Αριστερά και δεξιά οι θύρες της πρόθεσης και του διακονικού με τους ολόσωμους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ αντίστοιχα. Το κεντρικό διάστυλο μένει χωρίς θωράκιο και αποτελεί την Ωραία Πύλη. Πάνω από τα θωράκια, οι ποδιές και μέχρι τον κοσμήτη το εικονοστάσι του τέμπλου με τις τέσσερις εικόνες του αγίου Ανδρέα, της Παναγίας, του Χριστού και του Πρόδρομου. Πάνω το σιρίτι του κοσμήτη με το κλήμα και δεκατρείς ανάγλυφες σφαιροειδείς καμπύλες, σε αυστηρό κυκλικό περίγραμμα. Εκεί και οι βραχίονες στήριξης των καντηλιών. Ακολουθεί το δωδεκάορτο με μια σειρά εικόνων που είναι δεκαπέντε. Το τέμπλο, καταλήγει σε χαμηλή αετωματική επίστεψη, το κλαδί με τους πλοχμούς, με τέσσερα γοργόφτερα λευκά περιστέρια. Στο μέσον, στην κορυφή, «το λυπηρόν» με υψωμένο το σταυρωμένο Χριστό. Αριστερά και δεξιά οι εικόνες της Παναγίας και του Ιωάννη. Δράκοντες φτερωτοί φυλάγουν το σταυρό με υψωμένο το κεφάλι, ταπεινωμένο όμως το σώμα.
ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ
Διαστάσεις: 7,7Χ2,4Χ2,4 μ. Πιθανότατα, σύγχρονο του ναού. Είναι λιθόκτιστο από προσεγμένη πελεκητή πώρινη πέτρα. Διαιρείται σε τρία επίπεδα μέρη με φθίνον πλάτος και μήκος. Η στέψη καταλήγει σε κεραμοσκεπή τρούλο με κουρασάνι. Κατά τρόπο παράδοξο είναι το έμβλημα και η ταυτότητα του χωριού. Τώρα που το χωριό απλώνεται και στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, κατέχει ξεχωριστή θέση στο οικιστικό περιβάλλον. Οι καμπάνες του γλυκύτατες.
Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΝΑΛΗΨΕΩΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ
Η ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Όταν το 1927 ο Πλάτανος έχει 920 μόνιμους κατοίκους, ο πρώτος και ενοριακός ναός «Ο ΑΓΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ», είναι μικρός. Η ανάγκη ανέγερσης και δεύτερου ναού μεγαλύτερου και πιο ευρύχωρου, είναι επιτακτική. Ως οικόπεδο επιλέγεται το νεκροταφείο. Αποφασίζεται η μεταφορά του στη σημερινή θέση «ΙΣΩΜΑΤΑ». Τελικά, επί ιερουργίας Δημητρίου Κανελλακόπουλου (+1929), θεμελιώνεται το έτος 1927 με τοπωνύμιο «ΝΕΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ». Οι εργασίες οικοδόμησης συνεχίζονται με μακρόχρονες και διαδοχικές διακοπές και περατώνονται το έτος 1960 επί ιερουργίας Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου (+1994). Από το 1984 με εφημέριο τον αιδεσιμολογιότατο π. Σπυρίδωνα Σιαφλά γίνονται πολλές επισκευαστικές εργασίες, συνέπεια ισχυρών σεισμών και της κλασματικής οικοδόμησης. Λειτουργεί από τη Μ. Δευτέρα μέχρι το τέλος Οκτωβρίου. Το έτος 2011 περατώθηκε η εσωτερική αγιογραφία με «δεήσεις» των ενοριτών, «δια χειρών» Παν. Χριστόπουλου και Κων. Νικολαΐδη. Είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας, μακεδονικής σχολής.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Είναι ρυθμού βασιλικής με σταυροειδή σκεπή και τρούλο, τρίκλιτος. Εσωτερικές διαστάσεις του κυρίως ναού: 21Χ16Χ13 μ. Ύψος τρούλου 17 μ. Ιερού Βήματος: 16Χ3,80Χ8 μ. Εξωτερικά, διατηρεί τα γνωρίσματα της αναγεννησιακής τέχνης. Προεξέχει η πρόσοψη της εισόδου με αδρή λιθοδομή από γωνιόλιθους. Παραστάδες, οι γωνίες των δύο καμπαναριών. Οι τέσσερις είσοδοι σχηματίζουν αέτωμα με αμβλειγώνιο γείσο και τοξοειδές κάτω, με εμφανές το ακροσφήνιο στο τριγωνικό με λιθοδομή υπέρθυρο. Τα παράθυρα, περικλείονται από ορθοστάτες με τοξωτό φρύδι. Ο τρούλος, επιβλητικός και βαρύς, επικάθεται σφαιρικά σε κυκλική έδρα. Το βάρος του, ανακουφίζουν οι περιμετρικοί φεγγίτες, τα φτερά, σχηματίζοντας εσωτερικά ψαλιδωτές νευρώσεις.
ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Καθώς ανοίγεις την βαριά καγκελόπορτα, η ματιά σου χάνεται στην απεραντοσύνη ενός κόσμου αγιασμένου, γεμάτο μυστήριο και κατάνυξη. Η καρδιά, ανοίγει τα κελιά της, η απιστία, το μίσος δραπετεύουν, σμίγουν τα δάχτυλα και σταυροκοπιέσαι. Βλέποντας τη γλυκύτητα, εκφραστικότητα των ελκυστικών μορφών των αγίων και των πολυπρόσωπων σκηνών της Αγίας Γραφής, μέσα από την τέχνη της αγιογραφικής δημιουργίας, πιστεύεις πως το σώμα είναι το «κατ’ εικόνα και ομοίωση» Εκείνου, φορέας στοχασμού με τις πολλαπλές διαδοχικές ανελίξεις έκφρασης που εξακολουθούν να διεκδικούν την αγιοσύνη τους.
Κατά τον Φώτη Κόντογλου «…αναρωτιέσαι πώς αξιώθηκε ο άνθρωπος με το χρωστήρα στο χέρι να εκφράσει το ανέκφραστο, να πιάσει το άπιαστο, να δέσει το φυσικό με το υπερφυσικό, να χωρίσει τα εφήμερα από τα αιώνια... κι όποιος δεν μπορεί να καταλάβει τη μυστική κι απόκοσμη γλώσσα των εικόνων, η ρίζα της ψυχής του, θα μείνει ξερή από τη δροσιά του ουρανού. Θέλει ακόμα απλοϊκή καρδιά γιατί αυτή είναι πιο σοφή από την πολύξερη.»
ΤΟ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟ ΤΕΜΠΛΟ
Το σημερινό ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι το δεύτερο από το έτος 1966 με διαστάσεις 16Χ4,2 μ. και μέγιστο ύψος στο κέντρο 5,30 μ., από καρυδιά, βυζαντινό, χαμηλό, με ευρύ κάμπο 80 τ. μ. περίτεχνα και πολύπλοκα διακοσμημένο. Διατηρεί και υπακούει στα μόνιμα και βασικά θεματολογικά γνωρίσματα: βάση, κατεμπέ, θωράκιο, διακοπτόμενο από τις εισόδους της προθέσεως και διακονικού, ποδιά, εικονοστάσι, οριζόντιο επιμήκη κοσμήτη με το κλήμα, 24 εικόνες του δωδεκάορτου, το κλαδί, το λυπηρό. Στο μέσον το δίφυλλο βημόθυρο. Ξυλογλύπτης ο Δημήτριος Χ. Καμαρός από την Αγιάσο Λέσβου. Ο καλλιτέχνης, επιχειρεί και κατορθώνει να δώσει στο άμορφο αρχικά ξύλο τη μετρημένη αρθρωτή σχέση με το αντικείμενο, λεπταίσθητη, που στοιχειώνει την ισορροπία της αρμονίας, με συγκριτική αντίληψη τέχνης και παράδοσης.
ΟΙ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΙΓΡΑΦΕΣ - ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΟΥ ΤΕΜΠΛΟΥ
Αγιογράφος – αντιγραφέας – είναι ο Γεώργιος Ευαγγελόπουλος, από την Κοζάνη. Πρόκειται για αντίγραφα πρωτοτύπων ιστορικών βυζαντινών εικόνων. Ο Μέγας Αρχιερέας π.χ. του πετάσματος είναι αντίγραφο του Ρίτσου, 17ου αιώνα. Κύρια γνωρίσματα είναι η αυστηρή, πειθαρχημένη ασκητική πραότητα. Ο τρόπος εργασίας για τον αντιγραφέα, είναι δεσμευτικός, αφού υποχρεούται να αντιγράψει το πρωτότυπο δίχως την άνεση της προσωπικής έμπνευσης και δημιουργίας.
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΑΝΩ ΠΟΤΑΜΙΑΣ
ΑΪ - ΓΙΑΝΝΗΣ
Είναι μονόκλιτος, με σταυροειδή σκεπή ναός. Το ιερό είναι τρίκογχο. Το τέμπλο του πλινθόκτιστο, με απλότητα και συμμετρία. Ο σημερινός επισκέπτης, θαυμάζει την τέχνη και τη μαστοριά που φαίνεται στην ολική δόμηση των ακρογωνιαίων αγκωναριών, τα υπέρθυρα τόξα, τα γεισώματα και τη στέψη από μαλακό, κοίλο πωρόλιθο. Η γιορτή του είναι στις 24 Ιουνίου.
ΑΪ - ΛΙΑΣ (Πετρούχι)
Είναι παλιό, ποιος ξέρει πόσο, και μοιάζει σαν μικρή κιβωτός που απαγκιάζει στη ζαρωματιά του θεόρατου βράχου στο Πετρούχι. Μπαίνοντας σε πιάνει φόβος αλλιώτικος, θρησκευτικός. Τα 2/3 της οροφής είναι βράχος μαύρος, μελανός, τραχύς και απειλητικός. Το υπόλοιπο είναι τσιμεντένια προσθήκη. Ένα μικρό παράθυρο αφήνει να περνά «φως ιλαρόν». Ο Αϊ-Λιας και η γιορτή του στις 20 Ιουλίου είναι ο ρυθμιστής των καιρικών συνθηκών. Λένε «τ΄ Αϊ-Λιος ο καιρός γυρίζει αλλιώς».
ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑΣ
Οικοδομήθηκε περί τα έτη 1935 - 1937. Σημαντικές παρεμβάσεις, επιδιορθώσεις - βελτιώσεις γίνονται με δαπάνες Πλατανιωτών. Ο σημερινός επισκέπτης, αποθέτει πίστη και λατρεία στο μικρό πανέμορφο και γραφικό ξωκλήσι.
ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝΑΣ
Είναι από τα παλαιότερα ξωκλήσια της Άνω Ποταμιάς, στην κορυφή του ομώνυμου γήλοφου που δεσπόζει στο βόρειο σημείο. Διάφορες μαρτυρίες τοποθετούν ως πιθανή χρονολογία θεμελίωσής του το έτος 1915 ή 1917.
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΣΙΒΛΟΥ
ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
Δέος προκαλεί ο μονόκλιτος ημιυπόγειος αρχαιότατος ναός του Αγίου Αθανασίου με φθαρμένες αγιογραφίες. Λειτουργεί σποραδικά.
ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ
Μέχρι το 1912 υπήρχε και άλλος κύριος μεγαλύτερος ναός, της Αγίας Βαρβάρας. Όμως ποντίστηκε με την κατολίσθηση. Ένα απέριττο εικονοστάσι με αναμμένο πάντα το καντήλι, θυμίζει την ύπαρξη του ναού. Με ιδιωτική πρωτοβουλία κτίσθηκε νέος φερώνυμος ναός.
ΠΑΝΑΓΙΑ – ΖΩΟΔΟΧΟΣ ΠΗΓΗ
Ένας χωματόδρομος 2χλμ. από τον οικισμό οδηγεί στο «Αητοκάθισμα».Εκεί και το ξωκλήσι της Παναγιάς, κρυμμένο σε φυσικό κοίλωμα μεγάλων άτακτων βράχων με πυκνή βλάστηση. Μια δρυς καταδέχεται το βάρος της μικρής καμπάνας. Μια φορά το χρόνο το γλωσσίδι της χτυπά τα ηχηρά πλευρά της. Δημιούργημα άγνωστου μοναχού - ασκητή, που «χάθηκε» με την κατολίσθηση. Η θερμή πίστη των κατοίκων, φροντίζει την εκκλησία και με διάφορες προσεκτικές παρεμβάσεις στεριώνουν στην πέτρα την πίστη τους. Αφρόντιστη παραμένει η σκήτη του μοναχού.
